लोकसंख्या शिक्षण म्हणजे लोकसंख्येच्या प्रमाणाचा व रचनेचा सम्यक विचार करून उत्तम जीवनाकडे वाटचाल करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गोष्टीचे योग्य प्रकारे ज्ञान देण्याची प्रक्रिया म्हणजे लोकसंख्या शिक्षण होय.

लोकसंख्या शिक्षणात लोकसंख्येच्या स्थितीतील बदल आणि त्या अनुषंगाने देशातील नागरिकांच्या वैयक्तिक व सामाजिक जीवनावर होणारा परिणाम यांचे विवेचन असते. जीवनातील सर्वच क्षेत्रातील नियोजन हे व्यक्ती व समाज या दोघांनाही उपयुक्त व योग्य आहे. याची भावीपिढीला जाणीव करून देण्याचा प्रेरणात्मक कार्यक्रम म्हणजे लोकसंख्या शिक्षण होय. लोकसंख्या वाढीची समस्या सोडविण्यासाठी कुटूंब कल्याणाचे विविध कार्यक्रम, त्याच बरोबर नव्या पिढीमध्ये लोकसंख्येविषयी योग्य दृष्टीकोन व जाणीवा निर्माण करण्यासाठी लोकसंख्या शिक्षणाची आवश्यकता आहे.

अभ्यासक्रम

पुस्तक पहिले : लोकसंख्या शिक्षण : ओळख

घटक ०१ : लोकसंख्या शिक्षणाची संकल्पना

घटक ०२ : लोकसंख्येचे यथार्थ दर्शन : जग आणि भारत

घटक ०३ : लोकसंख्येची गतिमानता

घटक ०४ : लोकसंख्यावाढ आणि सामाजिक विकास

घटक ०५ : लोकसंख्यावाढ आणि आर्थिक विकास

घटक ०६ : लोकसंख्यावाढ आणि शहरीकरण

घटक ०७ : लोकसंख्यावाढ आणि पर्यावरण

घटक ०८ : लोकसंख्यावाढ आणि नैसर्गिक साधनसंपत्ती

घटक ०९ : लोकसंख्यावाढ, कुटुंबजीवन, आरोग्य व पोषण

घटक १० : लोकसंख्यावाढ आणि लोकसंख्या धोरणे

घटक ११ : लोकसंख्यावाढ आणि शैक्षणिक विकास

घटक १२ : लोकसंख्या शिक्षणात नागरिकांची भूमिका

पुस्तक दुसरे : कुटुंबस्वास्थ्य शिक्षण

घटक ०१ : युवक-युवती सहजीवन : वृत्ती व प्रवृत्ती

घटक ०२ : जोडीदाराची निवड

घटक ०३ : वैवाहिक जीवनाची जबाबदारी

घटक ०४ : कुटुंबसंस्था, रचना, कार्य व व्यवस्थापन

घटक ०५ : मानवी पुनरुत्पादन

घटक ०६ : लैंगिक शिक्षण : समज व गैरसमज

घटक ०७ : लैंगिक स्वास्थ्य : व्याख्या, संकल्पना व व्याप्ती

घटक ०८ : लैंगिक शिक्षण

घटक ०९ : कुटुंबनियोजन शिक्षण

घटक १० : पालकत्व : एक जबाबदारी

घटक ११ : गुप्तरोग आणि एड्स्

पुस्तक तिसरे : लोकसंख्या शिक्षण : मूल्यमापन संशोधन

घटक १ : मूल्यमापन संशोधन : व्याख्या व स्वरूप

घटक २ : कुटुंब आकार : शोध व मूल्यप्रक्रिया

घटक ३ : सामग्री पृथक्करण पद्धती : प्रकार

घटक ४ : सामग्री पृथक्करण पद्धती : कसोटी

घटक ५ : मूल्यमापन संशोधन अहवाल

प्रत्येक नागरिकास स्वतःचे, स्वतःच्या कुटुंबाचे आणि ओघानेच सर्व समाजाचे हित लक्षात घेणे आवश्यक आहे. ह्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीस युवावस्थेपासून तर पालकत्व स्वीकारण्यापर्यंत आवश्यक असणारी सर्व जीवनोपयोगी माहिती माहीत असणे गरजेचे ठरते. ह्या सर्व बाबी ह्या अभ्यासक्रमातून आपणांस मिळणार आहेत. मूल्यमापन व संशोधन दृष्टिकोनही आपणांस ह्या संदर्भात आवश्यक ठरतो. तसेच त्यासाठी तीन पुस्तके आहेत.

पहिले पुस्तक 'लोकसंख्या शिक्षण : ओळख' असे आहे. ह्यात आपणांस विषयाची ओळख करून दिलेली आहे व आपली त्यातली भूमिका समजावून दिलेली आहे. आपण ह्या अभ्यासक्रमातून सन २००० चे राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरणही अभ्यासणार आहोत.

लोकसंख्या शिक्षण या अभ्यासक्रमातील 'लोकसंख्या शिक्षण ओळख' ह्या पहिल्या पुस्तकात आपण 'लोकसंख्या शिक्षण' ह्या विषयाचा पूर्ण परिचय करून घेणार आहोत. ही ओळख आपण एकूण १२ घटकांमधून बघणार आहोत. लोकसंख्या शिक्षणाचा संबोध नवा आहे. तो प्रारंभीच स्पष्ट व्हायला हवा. नाहीतर लोकसंख्या शिक्षणाचा वेगळाच अर्थ लावला जायचा. कुटुंबनियोजन वा लैंगिक शिक्षण याहून असलेले त्याचे वेगळेपण स्पष्ट करायला हवे. हे प्रारंभीच्या घटकात आले आहे. लोकसंख्येची सद्यः स्थिती म्हणजे तिची वाढ हा आजचा अपघात नसून गेल्या किमान १०० वर्षांत घडून आलेला तो बदल आहे. शिवाय जगभरच्या लोकसंख्या बदलाच्या पार्श्वभूमीवरही देशातील गेल्या १०० वर्षांच्या लोकसंख्या बदलांची स्थिती विचारात घ्यायला हवी. हे दुसऱ्या घटकात दिले आहे.

दुसरे पुस्तक हे 'कुटुंबस्वास्थ्य शिक्षण' असे आहे. ह्यात आपणांस आवश्यक असलेली व्यक्तिगत व खाजगी जीवनोपयोगी माहिती दिली आहे, की ज्यामुळे आपण आपले कुटुंबस्वास्थ्य चांगल्या रितीने राखू शकू.

'लोकसंख्या शिक्षण' (SOC 295) ह्या अभ्यासक्रमातील हे दुसरे पुस्तक होय. यात आपण कुटुंबस्वास्थ्य शिक्षण अभ्यासणार आहोत. प्रामुख्याने युवक व युवती हे एकत्रित आल्यावर त्यांच्या वृत्ती-प्रवृत्ती समाजात वावरताना कशा असतात, त्यातून वैवाहिक जीवनाची जबाबदारी स्वीकारण्याआधी ते जोडीदाराची निवड कशी करतात ह्याचे अध्ययन करून आपण ह्या युवकांचा वैवाहिक जीवनात प्रवेश झाल्यावर प्रजोत्पादनाच्या आधी कुटुंबसंस्था, रचना, कार्य व व्यवस्थापनाचा भाग बघणार आहोत.

नंतर लैंगिक शिक्षणविषयी आपण तीन घटकांतून अध्ययन करणार आहोत. आपण एड्स्चा अभ्यास हा जबाबदार पालकत्व आणि कुटुंबनियोजनाच्या अध्ययनानंतर बघणार आहोत. थोडक्यात, आपण ह्या पुस्तकातून युवक-युवतींना विवाहानंतर व विवाहापूर्वी कुटुंबस्वास्थ्य जपण्यासाठी लागणारे शिक्षण कोणते ह्याची ओळख करून देणार आहोत. त्यासाठी आपण ह्या पुस्तकाच्या अध्ययनासाठी पुढील ११ घटकांचे नियोजन केलेले आहे.

तिसरे पुस्तक 'मूल्यमापन संशोधन' ह्यातून आपणांस मूल्यमापनं संशोधन ह्याविषयी माहिती घेऊन कार्यक्रम अंमलबजावणीच्या दृष्टिकोनातून आपणांस दिशा घेता येईल.

लोकसंख्या शिक्षणात आपण विविध घटकांचा अभ्यास करतो. ह्या घटकांवर आधारित काही प्रकल्प राबविले जातात. ह्या प्रकल्पांचे मूल्यमापन संशोधन कसे करायचे हे आपण ह्या पुस्तकातून जाणून घेणार आहोत. ह्यासाठी ह्या पुस्तकाची विभागणी आपण एकूण पाच घटकांत केलेली आहे. त्याची थोडक्यात माहिती घेऊ या. 

घटक क्रमांक १ : मूल्यमापन संशोधन व्याख्या व स्वरूप ह्या घटकात प्रकल्पावरचे नियंत्रण व मूल्यमापन ह्याचे स्वरूप आणि त्याचा संशोधनाशी असलेला संबंध स्पष्ट केला आहे. त्यासाठी दोन महत्त्वाच्या बाबी म्हणजे अंतर्गत व बाह्य सत्यता आणि बाह्य चलावरील नियंत्रण,

घटक क्रमांक २ : कुटुंब आकार: शोध व मूल्यप्रक्रिया: ह्या घटकातून आपण कुटुंब आकारासंबंधित काही पद्धती अभ्यासणार आहोत. त्यात प्रामुख्याने 'विचारपूस' आणि 'मूल्यप्रक्रिया' पद्धती आपण काही उदाहरणे घेऊन स्पष्ट करणार आहोत. 

घटक क्रमांक ३ : सामग्री पृथक्करण पद्धती प्रकार ह्या घटकातून आपण प्रामुख्याने मूल्यमापनासाठी झांख्यिकी पद्धतींचा वापर कसा करता येईल हे बघणार आहोत. त्यात मध्यम कलाचे मोजमाप, संहसंबंधांक, दोन गट निरीक्षण तुलना, इत्यादी अभ्यासणार आहोत. 

घटक क्रमांक ४ : सामग्री पृथक्करण पद्धती कसोटी ह्या घटकातून आपण कसोटी म्हणजे काय ह बघून संख्यात्मक, गुणात्मक कसोट्या, निर्देशांक कसोट्या व सहभागी कसोटी अभ्यासणार आहोत. 

घटक क्रमांक ५ : मूल्यमापन संशोधन अहवाल ह्यात आपण अहवाल लेखन कोणत्या मूल्यांवर करायचे तसेच प्रकल्प प्रगती बघताना कालमर्यादा व पूर्णत्व या संकल्पना अभ्यासणार आहोत.